Eski Türkler, ekip biçme zamanını belirlemek; yazın yaylaya, kışın kışlağa birlikte göçebilmek için, temel olarak gök cisimlerinin hareketine ve gökle ilgili olaylara bakarak takvimler yapmış ve zamanı sistemli halde kullanmaya başlamışlardır.
Bir müddet sonra “12 Hayvanlı Türk Takvimi”ni oluşturmuşlardır. Bu takvim Türk boyları arasında yaygın olarak kullanılmıştır ve hâlâ kullanılmaktadır.
Türk boyları arasında kullanılan “12 Hayvanlı Türk Takvimi”nin, “müçe / müçel / müçöl / müşel” adı verilen 12 yıllık devreden oluşur.
Her yılın başı Nevruz (Mart) ayının 21’idir. Bu on iki yılın her biri hayvan adları ile anılmaktadır.
Bu takvimin Göktürkler döneminde kullanıldığını Göktürk Bengütaşları’nda görebiliriz:
“kül tigin koyn yılka yiti yigirmike uçdı tokuzunç ay yiti otuzka yoğ ertürtümüz barkın bedizin bitig taşın biçin yılka yitinç ay yiti otuzka kop alkdımız kül tigin özi kırk artukı yiti yaşında bulıt bustadı.” (Kül Tigin Bengütaşı, Kuzeydoğu Yüzü.)
“bunça kazganıp kangım kagan it yıl onunç ay altı otuzka uça bardı lagzın yıl bişinç ay yiti otuzka yoğ ertürtüm.” (Bilge Kağan Bengütaşı, Güney-Doğu Yüzü, 10)
Bu sistem, Türkmenler arasında “yıl övürmek” (Yıl Çevirmek); Kazak Türkleri arasında “Jıl Sürüw” (Yıl Sürmek); Kırgız Türkleri’nde de “cıl sürüü” (Yıl Sürmek) adını almaktadır.
Türk toplulukları arasında yaş hesapları ve dönemleri de bu sisteme göre yapılmaktadır.
Bu takvimde müçel sayımı 13 yaştan itibaren başlatılır.
Şecere uzmanları ve yaşlı Kırgızların verdikleri bilgilere göre çocuğun yaşı on iki yıllık devrede on iki olur.
Buna anne karnındaki 9 ay, bir yıl olarak eklenir.
Böylece ilk devre olan Çagalık (Bebeklik) müçeli 13 olarak belirlenir.
Bu takvimin kullanıldığı topraklarda bir kişi, yaşını değil, içinde bulunduğu müçeli söyler.
Mesela 49 yaşındaki biri, yaşını “dördüncü müçel” şeklinde ifade eder.
Bu devreler şöyledir:
Birinci müçe : 13 yaş
Çagalık / Bebeklik müçesi
İkinci müçe: 25 yaş
Cahıllık / Çocukluk müçesi
Üçüncü müçe: 37 yaş
Yigitlik müçesi
Dördüncü müçe: 49 yaş
Orta yaş müçesi
Beşinci müçe: 61 yaş
Ak sakallık müçesi
Altıncı müçe: 73 yaş
Gartañlık/İlk yaşlılık müçesi
Yedinci müçe: 85 yaş
Garrılık/yaşlılık müçesi
Sekizinci müçe: 97 yaş
Kaşgarlı Mahmut’a göre yılların sırası şu şekilde verilmektedir:
Sıçan yılı
Ud (öküz) yılı
Pars yılı
Tawışgan yılı
Nek (timsah) yılı
Yılan yılı
Yund (at) yılı
Koy (koyun) yılı
Biçin (maymun) yılı
Takagu (tavuk) yılı
İt yılı
Tonğuz (domuz) yılı
Bununlar beraber 12 Hayvanlı Türk Takvimi ve günümüzdeki takvime göre (1900-2031 arası) yılların karşılıkları aşağıda verilmiştir…
1. SIÇAN YILI
1900-1912-1924-1936-1948-1960-1972-1984-1996-2008-2020
2. SIĞIR YILI
1901-1913-1925-1937-1949-1961-1973-1985-1997-2009-2021
3. BARS YILI
1902-1914-1926-1938-1950-1962-1974-1986-1998-2010-2022
4. KOYON/TAVŞAN YILI
1903-1915-1927-1939-1951-1963-1975-1987-1999-2011-2023
5. ULUV/LUY (TİMSAH) YILI
1904-1916-1928-1940-1952-1964-1976-1988-2000-2012-2024
6. YILAN/CILAN YILI
1905-1917-1929-1941-1953-1965-1977-1989-2001-2013-2025
7. CILKI/AT YILI
1906-1918-1930-1942-1954-1966-1978-1990-2002-2014-2026
8. KOY/KOYUN YILI
1907-1919-1931-1943-1955-1967-1979-1991-2003-2015-2027
9. BİCİN/MEÇİN/MAYMIL (MAYMUN) YILI
1908-1920-1932-1944-1956-1968-1980-1992-2004-2016-2028
10. TAKIK/TOYUK (TAVUK) YILI
1909-1921-1933-1945-1957-1969-1981-1993-2005-2017-2029
11. İT YILI
1910-1922-1934-1946-1958-1970-1982-1994-2006-2018-2030
12. DOMUZ YILI
1911-1923-1935-1947-1959-1971-1983-1995-2007-2019-2031
Türkmenler, Kazaklar, Uygurlar ve diğer Türk boyları arasında hayvan adlarının yıl adlarına verilmesi ile ilgili birçok efsane ve rivayet vardır.
Bunlardan birini örnek verelim…
Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugât’i-t-Türk’te Türklerin bu yılların her birinde hikmet var sanarak onunla fal tuttuklarını, uğur saydıklarını belirtir.
Verdiği bilgilere göre;
“Ud yılı, savaşların çok olduğu bir yıldır.
Takagu yılında yiyecek çok olur, ancak insanlar arasında kargaşa olurmuş.
Timsah yılı girdiğinde yağmur çok yağar, bolluk olurmuş.
Domuz yılında kar ve soğuk çok olurmuş…
Yani böylece Türkler her yıl bir şey olacağına inanırlarmış.”
Kaşgarlı, 12 Hayvanlı Türk takviminin ortaya çıkışı hakkındaki Uygur rivayetini de şöyle vermektedir:
“Türk hakanlarından birisi kendi idaresinden birkaç yıl önce yapılmış olan bir savaş hakkında bilgi almak ister. Ancak danışmanları o savaşın yapıldığı yıl hususunda yanılırlar.
Bunun üzerine Hakan, kendilerinin bu tarihte nasıl yanıldılarsa, daha sonra geleceklerin de yanılabileceklerini, bu sebeple göğün 12 burcu ve 12 ay sayısınca her yıla birer ad konulmasını ister.
Hakanın teklifi kurultayca benimsenir. Daha sonra bir sürek avına çıkılır. Hakan, hayvanların Ilısu’ya doğru sürülmesini ve sıkıştırılmasını emreder. Av bu şekilde devam eder.
Bu sırada bazı hayvanlar suya atlayarak karşı sahile çıkmaya çalışırlar. On iki hayvan bunu başarır. Böylece karşıya geçen hayvanların adını sırasıyla her bir yıla ad olarak verirler.
Bu hayvanlardan birincisi sıçan < sıçgan imiş. İlk geçen bu hayvan olduğu için senenin başı bu adla anılmıştır.”
Bununla beraber Kırgız Türkçesi’ndeki ay adlarını da şu şekilde sıralamak mümkündür:
Üstteki 12 Hayvanlı Türk Takvimine Göre
Alttaki Miladi Takvime Göre aylardır…
1- Calğan Kuran (erkek karaca) Ayı
21 Mart–20 Nisan
2- Çın Kuran Ayı
21 Nisan–22 Mayıs
3- Buğu (Geyik) Ayı
23 Mayıs–23 Haziran
4- Kulca (Dağ Koçu) Ayı
23 Haziran–22 Temmuz
5- Teke (erkek keçi) Ayı
23 Temmuz–22 Ağustos
6- Baş OOna (Sayga, Bozkır antilopu) Ayı
23 Ağustos–22 Eylül
7- Ayak OOna Ayı
23 Eylül–21 Ekim
8- Toğuzdun Ayı
22 Ekim–20 Kasım
9- Cetinin Ayı
21 Kasım–22 Aralık
10- Beştin ayı
23 Aralık–19 Ocak
11- Üçtün ayı
20 Ocak–20 Şubat
12- Birdin ayı
21 Şubat-20 Mart.
(Yeni yılın başı Türk takvimine göre 21 Mart’tır)
Her bir ay dört haftaya (Cuma) bölünür.
Bunların adları ise Tacik dilinden alınmıştır.
Haftanın günlerinin adları şöyledir;
Düyşömbü, Şeyşembi, Şarşembi, Beyşembi, Cuma, İşembi, Ceyşembi.
Bu derlemeler çeşitli kitap ve makalelerden Türk Genci’ni bilgilendirmek amacıyla yapılmıştır.
Şimdi sizden ricam 12 Hayvanlı Türk Takvimine göre kendi doğum yılınızı, ayınızı ve hangi müçel’de olduğunuza bakmanızdır.
Mesela ben, Cılkı/At Yılında Teke ayında doğmuşum. Bu yıl itibari ile Üçüncü yani Yiğitlik müçesindeymişim…
Türk Genci, gerçek tarihini bildikçe istikbâl daha bir aydınlık olacaktır.
Selam ile…
Murat ÇALIK
…
Yararlanılan Kaynaklar;
1- Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul, 1941
2- Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1994
3- Besim Atalay, Divanü-Lugat’it-Türk I, 1985
4- 12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve İnsana Hükmetmek, Dr. Nergis BİRAY, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 39, Erzurum 2009
